EntellektuelForum

Alemdar

209 YIL ÖNCEKİ İLK ABD-LİBYA SAVAŞI – 1 –
Akdeniz’in vergisi Mağrip’e
06/04/2011
Mehmet Ali Güller

Emperyalist ABD’nin Fransa ve İngiltere ile birlikte başlattığı, sonrasında Türkiye’nin desteğiyle NATO saldırısına dönüştürdüğü ve kimi Arap ülkelerinin de katıldığı Libya saldırısı, tarihe mutlaka Batı’nın kara bir sayfası olarak geçecektir.

Peki, ABD’nin kendi karasuları dışında yürüttüğü ilk askeri müdahalesinin de yine Libya’ya olduğunu biliyor muydunuz? Evet, bundan tam 209 yıl önce ABD ile Trablusgarp (Libya) arasında bir savaş oldu. 1802’de deniz savaşı olarak başlayan ve sonrasında kara savaşına dönüşen ABD’nin saldırısı, 1805 yılında imzalanan bir antlaşmayla sonuçlandı.

Gelin önce savaşın hemen öncesindeki yıllara dönelim ve bugünün Kuzey Afrika’sını inceleyelim.

18. Yüzyıl’ın sonunda Kuzey Afrika’daki Trablus, Cezayir ve Tunus Osmanlı İmparatorluğu’na bağlıydı. Ancak Mağrip denilen bu bölgeyle başkent İstanbul arasındaki bağlar, Osmanlı’nın zayıflaması nedeniyle gün geçtikçe çözülüyordu. Bölge 1 yüzyıl öncesinden itibaren, yeniçeriler tarafından seçilen ve “dayı” denilen askeri komutanlar tarafından yönetilmeye başlanmıştı. Çünkü Osmanlı Devleti zayıfladıkça, hem İstanbul’un Mağrip’e atadığı paşaların konumu sembolik olmaya başlamış hem de bölge gittikçe özerkleşmişti. Sonunda, dayılar özerkliklerini iyice genişletmiş ve 18. Yüzyıl’ın son çeyreğinde Mağrip bölgesi babadan oğla geçen bir tür hıdivlik şekline dönüşmüştü.

Akdeniz’de 100 ABD gemisi

Osmanlı Devleti’ne bağlı ama ayrı bayrak ve yöneticileri olan bu “devletler”, Akdeniz’deki ticaret gemilerini vergilere bağlıyordu. İşte ABD’nin bölgeyle ve Mağrip devletleriyle ilişkisi, Akdeniz’de ticaret yapmaya başlamasıyla oluşmuştu. Gerçi kuzey Amerikan kolonilerine ait gemiler, bağımsızlık savaşından önce de İngiltere bayrağı çekip Akdeniz’de ticaret yapıyordu.

Başını ABD’nin Paris Büyükelçisi olan Thomas Jefferson’ın çektiği bir grup, ABD’nin başka devletlerin himayesi olmadan ayakta kalabilmesinin ticarete bağlı olduğunu savunuyordu. Ancak İngiltere ticareti bağımsızlık savaşıyla kesilen ABD, Fransa ve İspanya ile de gümrük sorunları yaşıyordu. Jefferson, dünyada kâr getiren her bölgeyle ticareti savunuyordu. Bu görüşün hakim olmasından sonra, ABD’nin Akdeniz’de
ticaret yapan gemilerinin sayısı hızla arttı ve kısa zaman içinde 100’ü buldu.

İngiltere bile vergi veriyordu

Ancak önemli bir sorun vardı: Fas, Cezayir, Tunus ve Trablusgarp antlaşma imzalamadıkları her ülkeyi düşman kabul ediyor ve o ülkenin gemilerine el koyuyordu. Avrupa’nın en güçlü donanmasına sahip ülkeleri olan İngiltere, Fransa ve İspanya bile güvenliklerini bu özerk yapılara yıllık vergiler ödeyerek sağlıyordu.

İşte bu şartlar altında Akdeniz’de ticarete soyunan ABD, kısa zamanda kendisine pahalıya patlayan saldırılara maruz kaldı. Üstelik ABD gemilerine saldırı İngiltere’nin iki kez işine geliyordu: İngiliz şirketleri, ABD gemilerini iki katına sigortalıyorlardı.

Peki üst üste ticaret gemilerini Mağrip ülkelerine kaptıran ABD ne yapacaktı? Yanıtı yarın…

MEHMET ALİ GÜLLER
Aydınlık Gazetesi
6 Nisan 2011
Sayfa: 6

209 YIL ÖNCEKİ İLK ABD-LİBYA SAVAŞI – 2 –
Fas ve Cezayir ile ilk anlaşmalar
07/04/2011
Mehmet Ali Güller

Dün ABD’nin 18. yüzyıl sonunda Akdeniz’de ticaret yapmaya soyunduğunu ama Fas, Cezayir, Tunus ve Trablusgarp gibi Mağrip ülkelerinin saldırısına uğradığını yazmıştık.

Bağımsızlığını yeni kazanmış, askeri gücü sınırlı, donanması bile olmayan ABD’nin bu saldırılar karşısında Mağrip ülkeleriyle anlaşmaktan başka çaresi yoktu.

ABD Kongresi Mayıs 1784’te, Benjamin Franklin, Thomas Jefferson ve John Adams gibi Bağımsızlık Savaşı’nın önde gelen isimlerinden oluşmuş üç kişilik bir heyeti Mağrip ülkeleriyle anlaşmak üzere görevlendirdi. Ancak heyette yer alan Paris Büyükelçisi Jefferson ile Londra Büyükelçisi Adams arasında görüş ayrılığı vardı. Jefferson, anlaşmak ve vergi ödemek yerine, güçlü bir donanma oluşturup Mağrip ülkelerine savaş açılmasını savunuyordu. Adams ise tüm Avrupa’nın benzer anlaşmalar imzaladığını belirtiyor ve ABD’nin sonu belli olmayan bir maceraya girmemesini savunuyordu. Sonuçta Kongre Adams’ın görüşlerini benimsedi.

İlk anlaşma Arapça

ABD, yola Mağrip ülkelerinin en ılımlısı sayılan Fas ile başlamak istedi. Üstelik Fas, diğer Mağrip ülkelerinden farklı olarak Osmanlı Devleti’ne bağlı değildi. ABD heyeti, Mart 1785’te Fransa’dan arabuluculuk yapmasını istedi, ama reddedildi. ABD, bir yıl sonra Fas’taki İspanya Konsolosu’nun yardımıyla 23 Haziran 1786’da Marakeş’te iki ayrı anlaşma imzalanmasını sağladı. ABD’nin Mağrip ülkeleriyle ilk antlaşması Arapçaydı.

Cezayir, Temmuz 1785’te iki ABD ticaret gemisini ele geçirdi ve 21 denizciyi esir aldı. Jefferson ve Adams esir Amerikalılar için Cezayir Dayısı Mehmed Paşa ile John Lamb üzerinden temas kurdu. Ancak Dayı’nın fidye talebi ABD’nin karşılayabileceğinin ötesindeydi. ABD tam beş yıl boyunca esirlerini kurtarabilmek için Cezayir ile anlaşma yolları aradı ama bulamadı. ABD Kongresi, artan kamuoyu baskısı sonucu, 1790 yılında Başkan Washington’a gerekli girişimlerin yapılması için tam yetki verdi. Bu arada, 1791 yılında ölen Cezayir Dayısı Mehmed Paşa’nın yerine yeğeni Hasan Paşa geçmiş, ancak o da ABD’den istenilen fidyede indirim yapmamıştı!

1793 yılında Cezayir gemileri Cebelitarık Boğazı’nı geçti, Atlas Okyanusu’nda tam10 ABD gemisini ele geçirdi ve 105 ABD vatandaşıyla birlikte Cezayir Limanı’na çekti. Bu gelişme ABD’de büyük etki yarattı. Kongre, 27 Mart 1794’te Başkan Washington’a altı gemiden oluşan bir donanma kurulması için yetki verdi. Savaş gemileri kısa sürede inşa edilip Akdeniz’e yollandı.

Hasan Paşa ikna oldu

Bu arada Akdeniz’de dengeler de önemli oranda değişiyordu. İngiltere, savaş halinde olduğu Fransa ile ABD arasındaki ticarete karşıydı. Fransa ise bu ticareti sürdürebilmek için Cezayir ile ABD arasında anlaşma imzalanmasını istiyordu. Fransa’nın arabuluculuğu sonucunda Cezayir Dayısı Hasan Paşa ABD ile 5 Eylül 1795’te antlaşma imzaladı. ABD’nin ikinci Mağrip ülkesiyle yaptığı bu anlaşma Türkçeydi!

Yarınki bölümde ABD’nin Trablusgarp ve Tunus’la anlaşma yolları aramasını inceleyeceğiz.

MEHMET ALİ GÜLLER
Aydınlık Gazetesi
7 Nisan 2011
Sayfa:6

209 YIL ÖNCEKİ İLK ABD-LİBYA SAVAŞI – 3 –
Libya ile anlaşma sağlanıyor
08/04/2011
Mehmet Ali Güller

ABD’nin, 18. Yüzyıl’ın sonunda Akdeniz’de ticaret yapabilmesinin koşulu Fas, Cezayir, Tunus ve Trablusgarp’ın onayına bağlıydı. ABD, bu ülkelere istediği oranda vergi verip anlaşma yolları aradı. Fransa’nın yardımını alan ABD 1786’da Fas’la Arapça, 1795’te de Cezayir ile Türkçe antlaşma imzaladı.

ABD’nin Cezayir ile imzaladığı antlaşmaya göre Hasan Paşa’ya esirler için 2 milyon 274 bin Meksika Doları fidye ödeyecek ve her yıl 12 bin Cezayir altını tutarında vergi verecekti.

5 savaş gemisi hediye

Ancak antlaşma konusunda çok istekli olmayan Cezayir Dayısı Hasan Paşa, ödemelerdeki gecikmeyi gerekçe göstererek 7 Nisan 1796’da ABD’yi tehdit etti: Ya 1 ay içinde yapılacaktı ya da antlaşma iptal edilecekti.

Zaman kazanmak isteyen ABD Elçisi, sürenin 6 aya çıkarılması karşılığında Hasan Paşa’ya bir savaş gemisi hediye etmeyi teklif etti. Hasan Paşa 5 savaş gemisi istedi! ABD Hasan Paşa’nın şartlarını kabul etti.

Yılda 30 bin dolar vergi

Bu arada Benjamin Franklin, Paris Büyükelçisi Thomas Jefferson ve Londra Büyükelçisi John Adams’dan oluşan ABD heyeti, Fas ve Cezayir’den sonra Trablusgarp (Libya) ile de antlaşma yapmak istedi. Ancak Trablusgarp Dayısı Yusuf Paşa’nın istediği yıllık vergi tam 30 bin dolardı! Adams verginin ödenmesinden yanaydı. Jefferson ise karşı çıkıyordu.

ABD’nin 5 savaş gemisi hediye ettiği Cezayir Dayısı Hasan Paşa’nın araya girmesiyle şartlar kolaylaştırıldı ve 4 Kasım 1796’da Trablus Limanı’nda antlaşma imzalandı. ABD antlaşmanın karşılığında Trablusgarp ve Cezayir dayılarına 40 bin İspanyol doları ödemeyi kabul etti. Ayrıca antlaşma içinde elmas ve safir gibi hediyeler de vardı. Dahası Trablus’a tayin edilecek ilk ABD Konsolosu da Trablusgarp Dayısı Yusuf Paşa’ya 12 bin İspanyol doları ödeyecek ve çeşitli hediyeler verecekti. Antlaşma Arapça’ydı!

Babıali’den yardım isteği

ABD, son Mağrip ülkesi Tunus’la da antlaşma imzalamak istiyordu. Ancak Tunus Dayısı Hamuda Paşa 107 bin dolar istiyordu! ABD önce Cezayir Dayısı Hasan Paşa’dan ricacı oldu. Ancak Hasan Paşa’nın girişimleri Hamuda Paşa’yı ikna etmedi. ABD İstanbul’a mektup göndererek, Babıali’nin anlaşma için Hamuda Paşa’yı zorlamasını istedi. Tunus Dayısı, Babıali’nin isteğini kabul etmeyince Cezayir Tunus’a savaş ilan etti! Hamuda Paşa bu durum karşısında antlaşma yapmayı kabul etmek zorunda kaldı.

ABD ile Tunus arasındaki 23 maddelik antlaşma 28 Ağustos 1797’de imzalandı ve Türkçe’ydi!

Böylece ABD, Akdeniz’de güvenlik içinde ticaret yapabilmenin şartlarını oluşturmuştu. Ama bu uzun sürmeyecekti. ABD ile en zayıf antlaşmayı imzalayan Trablusgarp, fesih için fırsat kolluyordu.

Yarınki yazımızda ABD’nin Akdeniz’deki ilk savaşını inceleyeceğiz.

MEHMET ALİ GÜLLER
Aydınlık Gazetesi
8 Nisan 2011
Sayfa:6

209 YIL ÖNCEKİ İLK ABD-LİBYA SAVAŞI – 4 –
Trablus’a ABD ablukası
09/04/2011
Mehmet Ali Güller

ABD, 18. yüzyılın sonunda, Akdeniz’de saldırıya uğramadan ticaret yapabilmek için sırasıyla Fas, Cezayir, Trablusgarp ve Tunus’la anlaşmıştı. Ancak Trablusgarp ABD’den yıllık vergi almayan tek ülkeydi. Trablusgarp Dayısı Yusuf Paşa esir karşılığında yüklü para almış, ancak antlaşmada yıllık vergi hükmüne yer verilmemişti. Yusuf Paşa aldatıldığını savunuyordu.

Ekonomisi de kötüye giden Trablusgarp mevcut düzenlemeyi geçersiz saydı ve ABD’den yıllık vergi istedi. Yusuf Paşa, isteği karşılanmayınca, 14 Mayıs 1801’de, geleneklere göre ABD Konsolosluğu’nun bayrak direğini yerinden söktürdü ve böylece ABD’ye savaş ilan etti.

Akdeniz’e savaş filosu

Geçen zaman içinde yeni savaş gemileri de inşa eden ABD, savaş ilanı karşısında Akdeniz’e bir filo yolladı. Tuğamiral Richard Dale komutasındaki Filo, 1 Temmuz 1801’de, Cebelitarık girişindeki iki Trablusgarp gemisi engelini kolay aştı ve 24 Temmuz günü Trablus açıklarına demirledi. ABD, Danimarka Konsolosu’nun aracılığıyla Yusuf Paşa ile anlaşma yolu aradı ama bulamadı. Bunun üzerine Trablus Limanı’nı ablukaya aldı. Murat Reis‘in komutasındaki Trablusgarp donanması kayıplar verince, bu kez Yusuf Paşa anlaşmaya istekli davrandı ama Tuğamiral Dale’nin müzakere yürütmek ve antlaşma imzalamak yetkisi yoktu. Bu yetkiye sahip birinin gelmesi beklenecekti.

Öte yandan ABD’nin Tunus Konsolosu Eaton, Tuğamiral Dale’e Yusuf PaNa’yı tahttan indirecek bir plan sundu. Plana göre Eaton, Trablusgarp tahtının gerçek sahibi saydığı ve Tunus’ta sürgün olan Yusuf Paşa’nın ağabeyi Hamid Pağa’ya bağlı birliklerle karadan Trablus’a yürüyecek ve denizden yapılacak bombardımanın da yardımıyla Yusuf Paşa devrilecekti. Tuğamiral Dale planı kabul etmedi.

Jefferson’un kararı

Dale, antlaşma imzalama yetkisi kazanabilmek için, abluka sürerken 1802 Mart’ında ABD’ye gitti. Bu arada Mağrip ülkeleriyle 16 yıl önce antlaşma yapma yetkisi verilen Thomas Jefferson artık ABD Başkanı’ydı. Jefferson, Yusuf Paşa ile anlaşmak yerine ezici bir galibiyetten sonra müzakere masasına oturmak istiyordu. Yıllar önce bu ülkelere vergi vermek yerine güçlü donanma kurup savaşmak gerektiğini düşünen Jefferson, aradığı koşulları artık sağlamıştı.

Kaldı ki Jefferson, Dale‘in antlaşma yetkisi istemek için ABD’ye geldiği sırada, çoktan yola yeni bir filo daha çıkarmıştı. Trablus’u ablukaya alan gemilere katılan Tuğamiral Richard V. Morris komutasındaki bu beş gemiye, 1803’te de Tuğamiral Edward Preble komutasındaki yeni bir beş gemilik filo eklendi. Ve böylece ABD Trablus ablukasını iyice ağırlaştırdı.

ABD’nin ağır Trablus ablukası nasıl sonuçlanacaktı? ABD’nin kendi karasuları dışındaki bu ilk askeri müdahalesinin nasıl sonuçlanacağını, yarınki yazımızda inceleyeceğiz.

MEHMET ALİ GÜLLER
Aydınlık Gazetesi
9 Nisan 2011
Sayfa:6

Etiketler:ABD, Libya, Mağrip, Aydınlık, Cezayir, Fas, MEHMET ALİ GÜLLER
_________________
Bir varmış bir yokmuş...